80. LECIE PIERWSZYCH WYDAŃ ZNACZKÓW I CAŁOSTEK
WYKONANYCH W DRUKARNI NARODOWEJ W KRAKOWIE
Po przypomnieniu 100. rocznicy wydania przez Pocztę Niepodległej Polski znaczka z motywem krakowskim, na którym zaprezentowano widok Wawelu, nie sposób nie wspomnieć o rocznicy pierwszych wydań znaczków i całostek wykonanych w Drukarni Narodowej w Krakowie, z roku 1945.
Na uwagę zasługują przede wszystkim; seria znaczków z widokami zabytków Krakowa oraz zestaw popularnych całostek ze znakiem opłaty z widokiem Pomnika Władysława Jagiełły w Krakowie oraz ze znakiem opłaty z widokiem Belwederu.
O powstawaniu pierwszej, po II wojnie światowej, serii z motywami Krakowa, tak pisał prof. Stanisław Mikstein:
Ministerstwo Poczt i Telegrafów poleciło Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie wydanie czterech pamiątkowych znaczków o wartości nominalnej 1, 2, 3 oraz 5 złotych. Rysunki tych znaczków miały przedstawiać zabytki miasta Krakowa, a to pomnik Tad. Kościuszki, Mikołaja Kopernika, Sukiennice oraz Wawel. Stosownie też do tego zlecenia Dyrekcja zaprosiła krakowskich grafików do przedłożenia odpowiednich projektów. Z powodu zbyt krótkiego czasu tylko trzech grafików zdołało nadesłać swe projekty, a to ob. prof. W. Chomicz – jeden projekt, a ob. artyści Mieczysław Wątorski i Józef Wilczyk po cztery projekty... Na zebraniu Sądu Konkursowego odbytym w dniu 12 marca w Dyrekcji Okręgu Pocztowego, po obejrzeniu i szczegółowym omówieniu nadesłanych projektów, akceptowano jednomyślnie projekty art. graf. ob. Józefa Wilczyka.[...]
Wykonanie tych znaczków powierzono Drukarni Narodowej w Krakowie, najlepiej przystosowanej do artystycznych druków i znanej powszechnie z wysokiego poziomu artystycznego swych wydawnictw. Druk zaś odbył się techniką heliograwiury, czyli z form trawionych na miedzianych walcach. [...]
Wcześniej, po wyzwoleniu zachodniej części kraju, druk znaczków odbywał się w Łodzi gdzie zorganizowano Pocztowe Zakłady Graficzne. Drukowano w nich tzw. „wydanie łódzkie”(Fi.138) i Ligę Morską. (Fi.367-370). Jednak z braku możliwości technicznych w PZG, druk znaczków przeniesiono do Drukarni Narodowej w Krakowie, której tradycja sięga roku 1858. Budynki Drukarni Narodowej w Krakowie, nie uległy zniszczeniu podczas działań wojennych drugiej wojny światowej.. Jedynie detonacje spowodowane wysadzeniem mostów na Wiśle przez uchodzące oddziały niemieckie sprawiły, że wszystkie budynki pozbawione zostały szyb w oknach. Z uwagi na porę roku i brak możliwości nabycia szyb w tym okresie było to bardzo dokuczliwe, Nie odstraszyło to jednak grupy pracowników od przybycia do drukarni już w pierwszym dniu po wyzwoleniu celem zorganizowania pracy w nowych warunkach...Zakład został przejęty na własność państwa.., W roku 1945 drukowano tu pierwsze po okupacji banknoty polskie oraz znaczki pocztowe.
W dniu 29 marca 1945 roku w okienku pocztowym w Krakowie ukazał się pierwszy znaczek o nominale 1,00 zł z widokiem pomnika Tadeusza Kościuszki na Wawelu z przed wojny, usuniętego i zniszczonego przez Niemców, przedstawionego od strony Bramy Herbowej. Kolejny znaczek o nominale 2,00 zł. był do kupienia dnia 31 marca 1945 roku a przedstawiał widok Sukiennic od strony ulicy Brackiej. Oba znaczki były zapowiedzią serii wydania upamiętniającego wyzwolenia miasta Krakowa spod hitlerowskiej okupacji
Kolejno ukazały się znaczki o nominałach 3 i 5 złotych. (Fi.362-366) Fot.1).
Na temat znaczków (Fi.362-366) i ich pocztowego wykorzystania pisaliśmy na klubowej stronie internetowej od grudnia 2021 roku, prezentując wybrane przykłady wykorzystania tych znaczków do frankowania przesyłek w początkach roku 2022 (m.in. walory prezentowane na stronie internetowej w dniach 7 i 13 styczeń).
Równie ciekawe i godne zainteresowania są karty pocztowe zarówno emitowane
w 1945 roku jak i później czyli w latach 1946 i 1947. Były w powszechnym użytku
i stanowią zainteresowanie kolekcjonerów.
Prawdopodobnie w lipcu 1945 roku (przed 14 lipca), Dyrekcja Okręgu Poczt i Telegrafów w Krakowie, emitowała formularz kartkowy sygnowany (D.O.P.i T Kraków –100 000) z napisem „kartka pocztowa”, ale bez znaku opłaty. Zawierała natomiast hasło propagandowe Dokładny adres przyspiesza doręczenie. Formularz kartkowy drukowany na białym papierze ma przykłady pocztowego wykorzystania co pokazano na fot. 2 a,b.
Fot. 2, a,b Dwie kartki pocztowe wprowadzone do obiegu zarządzeniem z dnia 14.7.1945
roku pochodzące z obiegu pocztowego. Kartki są ofrankowane znaczkiem
Fi.362 o nominale 50 groszy, zgodnie z taryfą. Obie kartki pocztowe, zostały
poddane kontroli i sprawdzone przez cenzurę wojskową co potwierdzają odbitki
stosownych pieczątek.
14 lipca 1945 roku, ukazała się karta pocztowa ze znakiem opłaty jak znaczek Fi.362 czyli z widokiem pomnika Władysława Jagiełły. Upamiętniono tym samym 535. rocznicę Bitwy pod Grunwaldem.(Fi. t. II nr 93, Cp.93). Karta pocztowa o wymiarach 140 x 99 mm drukowana była na szarym kartonie. Nominał drukowanego znaku opłaty wynosi 50 groszy, (fot.3a,b)
Fot.3 a,b Karty pocztowe wydane 14 lipca 1945 roku, drukowane w Drukarni Narodowej
w Krakowie W dolnej, lewej części karty pocztowej znalazł się napis
propagandowy„Praca dla Ojczyzny- obowiązkiem każdego Polaka”. Brak
natomiast cechy zezwolenia, sygnatury i nakładu. Według informacji zawartej
w publikacji „Polskie znaki pocztowe t. III, Warszawa 1962, nakład karty wynosił 503 392 sztuk..
Znak opłaty jest skasowany stemplem ręcznym jednodniowym odbitym
w dniu 15 VII 1945 roku z napisem „Grunwald” i datą „1410-15-1945 (kat. Myśl.
nr 45 007. Na karcie (b) kolekcjoner dokleił znaczek ząbkowany upamiętniający
535 rocznicę bitwy pod Grunwaldem (Fi.372). Rysunek na znaczku przedstawia
grupę rycerzy z królem Władysławem Jagiełło na koniu i leżącym u ich stóp
rycerzem Zakonu Krzyżackiego.
Kilka miesięcy później, po wydaniu karty pocztowej (Cp.93), wprowadzono do obiegu pocztowego, zarządzeniem z dnia 9.9.1945 roku, kartę ze znakiem opłaty z rysunkiem Belwederu w Warszawie o nominale 1,00 zł (Cp.94). Przypomnienie słynnego warszawskiego pałacu o bogatej historii nie było przypadkowe. W latach 1918-1922 był siedzibą Naczelnika Państwa, w latach 1922 – 1926 prezydenta Rzeczypospolitej, a po 1945 roku, stał się siedzibą Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej i jej przewodniczącego Bolesława Bieruta.
Karta wprowadzona do obiegu pocztowego 20 września 1945 roku ma wymiary
145 x 105 mm. Napisy oraz liniatura są w kolorze znaku opłaty czyli brązowym. (fot.4).
Fot. 4 Karta pocztowa drukowana w Drukarni Narodowej w Krakowie z sygnaturą i
nakładem podanym w układzie poziomym (P. P.T i T-IX. 45-10 000 000) oraz cechą
zezwolenia na druk M-03723 (Cp.94). W literaturze można znaleźć informację
o tym, że sygnatura, nakład i cecha zezwolenia na druk podane są również
w układzie pionowym. Nakład karty pocztowej, według informacji zawartej
w „Polskie znaki pocztowe tom III’, wyniósł 3 034 234 sztuk.
Na kolejnych fotografiach prezentujemy pocztowe wykorzystanie karty Cp.94
w obrocie krajowym (lokalnym) fot.5 oraz zagranicznym (fot.6).
Fot.5 Karta pocztowa Cp.94, z sygnaturą nakładu i cechą zezwolenia na druk poziomo
wysłana z Urzędu Pocztowego Warszawa 1,dnia 28 XI 1945 roku, do ...Warszawy.
Fot.6 Karta pocztowa Cp.94, z sygnaturą i nakładem drukowanym w układzie pionowym ,
z obrotu pocztowego zagranicznego, wysłana z Urzędu Pocztowego Słupca 1, w dniu
02.3. 1946 roku, do Londynu. Znak opłaty został uzupełniony dwoma znaczkami
Fi.362 oraz jednym Fi.380 o łącznym nominale 3,00 zł., zgodnie z taryfą.
Opłaty pocztowe w roku 1945 rosły szybko. Taryfa pocztowa z okresu 1.01-31.8. 1945 roku została zmieniona już 30 kwietnia tego roku. Następna taryfa, wprowadzona rozporządzeniem Ministra Poczt i Telegrafów z dnia 1 sierpnia 1945 roku, obejmowała okres od 1.09 – 30.11.1945 roku. Opłata za list do 20 gramów, w obrocie wewnętrznym, wynosiła 1,50 zł, a kartki pocztowej 1,00 zł. Od 1.12 1945 – 31.08.1946 roku opłata za list wzrosła do 3,00 zł, a kartki pocztowej do 1,50.zł.
Dlatego kolejna karta pocztowa, ze znakiem opłaty z rysunkiem Belwederu drukowana w drukarni Narodowej w Krakowie, Cp.95, ma nominał 1,50 zł ( fot.7).
Fot.7 Karta pocztowa Cp.95, wprowadzona do obiegu pocztowego 22 grudnia 1945 roku, ze
znakiem opłaty z rysunkiem Belwederu w kolorze niebieskim (granatowym)
o wymiarach 145x105 mm, jest wydrukowana na kartonie szaro-białym z sygnaturą
w układzie poziomym, z cechą zezwolenia na druk drukowanym nonparelem. Nakład
wyniósł 11 894 144 kart. W literaturze znajduje się informacja, że nakład cechuje
różnorodność zużytych do druku papierów oraz różne odcienie barwy znaku opłaty.
Fot.7 a, b,c,d, e Przykłady wykorzystania pocztowego i kolekcjonerskiego karty pocztowej
Cp.95
a/ Karta wykorzystana do korespondencji prywatnej, krajowej, wysłana
z Urzędu Pocztowego Łódź, w dniu 22 II 1946 roku do Rzeszowa. Zwraca
uwagę cecha zezwolenia na druk, drukowana petitem.
b/ Karta wykorzystana do złożenia zamówienia wysłana z Urzędu
Pocztowego Gdynia 1, w dniu 6 XII 1946 roku do Krakowa. Karta jest
ofrankowana dodatkowymi trzema znaczkami Fi.362 . Łączny nominał
wynosi 3,00 i był zgodny z taryfą. Na uwagę zwraca sygnatura nakładu
w układzie pionowym oraz brak cechy zezwolenia na druk
c/ Wykorzystanie karty do pozyskania okolicznościowego stempla z Urzędu
Pocztowego Katowice 1, stosowanego dla upamiętnienia 25 rocznicy
rozejmu, po zakończeniu III Powstania Śląskiego (3.5.1921 rok).
d/ Karta wykorzystana do złożenia zamówienia wysłana z Urzędu Pocztowego
Gdańsk- Wrzeszcz w dniu 1 VI 1947 roku do Krakowa. Nadawca zasłonił
wydrukowany znak opłaty karty pocztowej (rysunek Belwederu) zastępując
go znaczkiem o nominale 3, 00 zł, z serii zabytki Gdańska (Fi. 379). Na
znaczku jest widok Bramy Wyżynnej zbudowanej przez architekta Jana
Kramera. Powody zmiany nie są znane. Są domysły.
e/ Karta pocztowa Cp.95 jako przesyłka polecona z erką w postaci odbitki
pieczątki z odręcznie wpisanym numerem, wysłana z Urzędu Pocztowego
Łódź 4, dnia 19 IX 1946 roku, do Francji, departament Seine-Marne.
Przesyłka została sprawdzona przez cenzurę. Intrygującym jest, adres na
który karta została wysłana oraz informacja, o jej deponowaniu.
Rok 1945 nie kończył prac Drukarni Narodowej w Krakowie w zakresie drukowania kart pocztowych. W kolejnych latach 1946 i 1947 drukowano karty ze znakiem opłaty
z widokiem Belwederu i kolejnym nominałem 3,00 zł (wprowadzone do obiegu pocztowego 23 września 1946 roku), karty z hasłami propagandowymi, z nadrukiem nowej ceny, a także karty ilustrowane ze znakiem opłaty 3,00 zł i nową ceną 5,00 zł (wprowadzone 25 września 1947 roku). Karty cieszyły się wielkim powodzeniem w sytuacji braku papieru i kopert oraz ich powszechnej dostępności Koperty były najczęściej wykorzystywane do korespondencji wymagającej polecenia.
W artykule wykorzystano informacje zawarte w cytowanej publikacji „Polskie znaki pocztowe tom III, Warszawa 1962.rok oraz „Drukarnia Narodowa 1858-1958” Kraków 1958 rok.
Składamy podziękowanie Koledze Klubowemu Tadeuszowi Boguszowi za udostępnienie walorów do artykułu oraz cenne informacje.
O kartach pocztowych drukowanych po 1945 roku w Drukarni Narodowej
w Krakowie i ich wykorzystaniu napiszemy w kolejnym artykule.
Jerzy Duda
Administrator Piotr.